تفاوت رشته کوه البرز و زاگرس: دو غول ژئوپلیتیک ایران

معرفی اجمالی: البرز و زاگرس

• رشته کوه البرز (Alborz Mountains): دیواره‌ای عظیم و کمابیش منفرد در شمال ایران است که مانند سدی میان فلات مرکزی ایران و دریای خزر قرار گرفته است. این رشته‌کوه نماد بارز کوه‌های آتشفشانی و چین‌خوردگی‌های پیچیده است.

• رشته کوه زاگرس (Zagros Mountains): وسیع‌ترین رشته‌کوه ایران و خاورمیانه که به صورت دیواره‌ای عریض و موازی از شمال‌غربی تا جنوب‌غربی ایران کشیده شده است. زاگرس نمونه‌ای کلاسیک از کوه‌های چین‌خورده محسوب می‌شود.

موقعیت جغرافیایی و گستردگی

یکی از بنیادی‌ترین سوالات این است: رشته کوه البرز تاکجاست؟

رشته کوه البرز به صورت نواری نسبتاً باریک و قوسی شکل، در امتداد جنوب دریای خزر کشیده شده است. این رشته‌کوه از استان اردبیل (نزدیک مرز آذربایجان) آغاز شده و تا شمال استان خراسان شمالی ادامه می‌یابد. طول آن حدود ۹۰۰ کیلومتر و عرض آن بین ۳۰ تا ۱۳۰ کیلومتر در نوسان است. قله دماوند (بلندترین قله خاورمیانه با ۵۶۱۰ متر) مشهورترین نماد این رشته‌کوه به شمار می‌رود.

رشته کوه زاگرس اما، گستردگی بسیار بیشتری دارد. این کوهستان عظیم از استان آذربایجان غربی شروع شده و در امتداد استان‌های غربی و جنوبی ایران تا تنگه هرمز ادامه می‌یابد و حتی بخش‌هایی از عراق و ترکیه را نیز در بر می‌گیرد. طول آن بیش از ۱۵۰۰ کیلومتر و عرض آن در پهن‌ترین نقطه به ۳۰۰ کیلومتر می‌رسد.

حال به سوال مهم دیگر: رشته کوه البرز بزرگتر است یا زاگرس؟
پاسخ قطعی است: زاگرس از نظر وسعت و طول، بزرگتر است. البرز از نظر تمرکز ارتفاعات بسیار بلند (مانند دماوند) مشهور است، اما زاگرس مساحت بسیار وسیع‌تری را در بر می‌گیرد.

تاریخچه زمین‌شناسی و قدمت

برای پاسخ به این سوال که رشته کوه البرز قدیمی تر است یا زاگرس، باید به اعماق تاریخ زمین شناسی سفر کرد.

• زاگرس: فرآیند چین‌خوردگی اصلی زاگرس در دوره ترشیاری (حدود ۲۵ تا ۵ میلیون سال پیش) و در نتیجه برخورد صفحه عربستان با صفحه اوراسیا به وجود آمد. اگرچه سنگ‌های قدیمی‌تری در آن یافت می‌شود، اما شکل‌گیری کوهستان به صورتی که امروز می‌بینیم، نسبتاً جوان است.

• البرز: تاریخچه زمین‌شناسی البرز پیچیده‌تر است. فرآیند کوه‌زایی در البرز نیز در دوره ترشیاری شدت گرفته، اما سنگ‌های تشکیل‌دهنده آن بسیار قدیمی‌تر هستند و به پالئوزوئیک و حتی پیش‌کامبرین (صدها میلیون سال پیش) بازمی‌گردند.

نتیجه: از نظر سنگ‌های اولیه، البرز قدیمی‌تر محسوب می‌شود، اما هر دو کوهستان به شکل امروزی خود در یک دوره زمین‌شناسی مشابه و در اثر یک پدیده برخورد صفحات قاره ای شکل گرفته‌اند.

ساختار توپوگرافی و شکل ظاهری البرز با زاگرس چه تفاوتی دارد؟

این دو رشته‌کوه تفاوت‌های چشمگیری دارد:

ساختار رشته کوه البرز

البرز ساختاری کمانی و مرتفع با قلل تیز و دامنه‌های پرشیب دارد. دره‌های عمیق و یخچال‌های طبیعی (در گذشته گسترده‌تر) از ویژگی‌های آن است. البرز بیشتر شبیه یک دیواره بلند و پیوسته است که به طور ناگهانی از جلگه ساحلی خزر سر برمی‌آورد.

نقشه رشته کوه البرز

ساختار رشته کوه زاگرس

زاگرس ساختاری چین‌خوردگی موازی دارد. هنگامی که از ارتفاع به آن نگاه کنید، رشته‌کوه‌های موازی و دره‌های طویل (بنام “اشکند”) را به وضوح مشاهده می‌کنید. قله‌های آن اغلب به شکل گنبدی و کشیده هستند و کمتر حالت نوک تیز دارند.

تفاوت پوشش گیاهی البرز و زاگرس

این بخش از مهم‌ترین وجوه تمایز این دو اکوسیستم است. تفاوت پوشش گیاهی البرز و زاگرس عمدتاً ناشی از تفاوت در میزان بارش، ارتفاع و نوع خاک است.

پوشش گیاهی رشته کوه البرز

جلوه شمالی (جبهه خزری): به دلیل رطوبت بالای دریای خزر، این سمت از البرز پوشیده از جنگل‌های هیرکانی است که از قدیمی‌ترین جنگل‌های جهان محسوب می‌شوند. گونه‌های اصلی شامل راش، بلوط، افرا، نارون و توسکا است. این ناحیه بسیار انبوه و مرطوب است.

جلوه جنوبی (جبهه داخلی): با فاصله گرفتن از دریای خزر و کاهش رطوبت، پوشش گیاهی به مرور تغییر کرده و به استپ کوهپایه‌ای و گیاهان خشکی‌پسند مانند درمنه و گون تبدیل می‌شود.

ارتفاعات بسیار بالا: در ارتفاعات بالای ۴۰۰۰ متر، پوشش گیاهی بسیار فقیر است و تنها گلسنگ‌ها و گیاهان بسیار مقاوم در این مناطق یافت می‌شوند.

پوشش گیاهی رشته کوه زاگرس

پوشش غالب در ارتفاعات زاگرس، جنگل‌های بلوط است. گونه بلوط ایرانی (Quercus brantii) عمده‌ترین درخت این جنگل‌ها را تشکیل می‌دهد.

برخلاف البرز، جنگل‌های زاگرس تنک‌تر هستند و تراکم درختان کمتر است. در بین درختان بلوط، گونه‌های دیگری مانند بنه، بادام کوهی و گلسنگ نیز دیده می‌شود.

در ارتفاعات بالاتر، جنگل‌ها جای خود را به مراتع کوهستانی زیبا و پرگل می‌دهند که در بهار جلوه‌ای تماشایی دارند.

تنوع جانوری

هر دو رشته‌کوه از لحاظ تنوع جانوری بسیار غنی هستند و نقش مهمی به عنوان زیستگاه حیات وحش ایفا می‌کنند.

جانوران رشته کوه البرز

البرز میزبان گونه‌هایی مانند خرس قهوه‌ای، پلنگ ایرانی، شوکا (گوزن کوچک)، سیاهگوش و انواع پرندگان است. نزدیکی به تالاب‌های بین‌المللی خزر نیز بر تنوع جانوری آن افزوده است.

جانوران رشته کوه زاگرس

زاگرس مهم‌ترین پناهگاه کل و بز و قوچ و میش در ایران است. همچنین پلنگ ایرانی، خرس قهوه‌ای، کفتار و به ویژه سمندر امپراطور (در بخش‌های غربی) در این منطقه زندگی می‌کنند.

اهمیت اقتصادی و انسانی

این دو رشته‌کوه از نظر اقتصادی نیز نقش‌های متفاوتی در توسعه ایران ایفا کرده‌اند:

اهمیت اقتصادی البرز

با دارا بودن قله‌های مرتفع، ییلاق‌های خوش آب و هوا (مانند شمشک، دربندسر) و نزدیکی به کلانشهر تهران، البرز قطب اصلی کوهنوردی و گردشگری ایران است. همچنین سدهای مهمی مانند لتیان و لار بر روی آن ساخته شده‌اند که نقش حیاتی در تامین آب شرب دارند.

اهمیت اقتصادی زاگرس

زاگرس قلب تپنده دامپروری عشایری و روستایی ایران است. مراتع وسیع آن زمینه‌ساز پرورش دام بوده‌اند. علاوه بر این، مهم‌ترین میادین نفتی و گازی ایران (مانند میدان گازی پارس جنوبی) در دامنه‌های این رشته‌کوه قرار دارند. زاگرس را می‌توان انبار انرژی ایران نامید.

نقشه رشته کوه زاگرس

جمع‌بندی و مقایسه نهایی

در جدول زیر می‌توانید خلاصه‌ای از مهم‌ترین تفاوت‌های این دو رشته‌کوه عظیم ایران را مشاهده کنید: